I. Okres lokacyjny (1390–1500)
W 1390 roku pojawiła się pierwsza udokumentowana wzmianka o Dębnie. W 1397 roku król Władysław Jagiełło powierzył Stefanowi – sołtysowi z Łukowej – zadanie osadzenia miejscowości na prawie magdeburskim. Stefan aktywnie sprowadził rzemieślników, takich jak rzeźnicy, szewcy, kowale, krawcy i rybacy, oraz zebrał 12 zagrodników, którzy osiedlili się na obszarze wynoszącym 50 łanów. Sołtys otrzymał 2 łany wolne od powinności, a osadnicy mieli korzystne ulgi związane z karczowaniem terenów – wynagradzali się przez okres 12 lat przy czyszczeniu pól oraz 20 lat przy karczunku lasu. Te inicjatywy stworzyły solidne fundamenty pod dynamiczny rozwój gospodarczego potencjału osady.
Na początku XV wieku teren Leżajska oddzielił się administracyjnie od pierwotnej tenuty. Rodzina jarosławskich Leliwitów przejęła posiadanie Dębna aż do 1517 roku. Rejestry ze wczesnego początku XVI wieku potwierdzają postęp agrarny – w 1507 roku określono liczbę zagospodarowanych łanów na 16, a w kolejnych latach wzrosła ona odpowiednio do 18 i 19. Mieszkańcy aktywnie rozszerzali uprawne tereny, co stanowiło o sile gospodarczego rozwoju wsi.
II. Rozwój feudalny i zmiany administracyjne w XVI wieku
W XVI wieku lokalni rolnicy podejmowali intensywne karczowanie terenów, by przygotować pola pod uprawę. Przez pierwsze 12 lub 20 lat korzystali z ulg, po których rozpoczęli regularne obciążenia – płacili czynsz w wysokości 1 grzywny oraz składali daniny: np. 2 sery i 12 jaj w okresie Wielkanocy oraz 2 kury na Święto Wniebowzięcia. W 1572 roku władze zwiększyły wymiar pańszczyzny z jednego dnia do dwóch dni pracy przypadających na każdy łan. Ta zmiana wpłynęła na relacje między chłopami a feudalnymi dzierżawcami.
Fundamentalne przemiany administracyjne zaczęły się również poprzez osłabienie tradycyjnego systemu sołtysów, który zastąpiła rosnąca rola dzierżawców. W 1589 roku Jan Chmielecki objął dzierżawę 2-łanowego wójtostwa, a kolejne dzierżawy przejęły szlacheckie rody, m.in. rodziny Jaskmanickich, Zielonków, Bronowieckich, Sladkowskich i innych. Mieszkańcy aktywnie rozwiązywali kwestie feudalne, co wpłynęło na uporządkowanie lokalnych struktur administracyjnych.
III. Wojenne kryzysy i odbudowa w XVII wieku
W XVII wieku Dębno stawało przed wyzwaniami związanymi z najazdami tatarskimi, szwedzkimi i kozackimi. W czerwcu 1624 roku Tatarzy spowodowali znaczne zniszczenia – rolnicy stracili 17 łanów gruntów, a jedynie 3 gospodarstwa zagrodników i 4 gospodarstwa komorników wytrwały w trudnym okresie. Rejestry podatkowe z 1628 roku notowały 18 osiadłych łanów oraz dodatkowe 2 łany w dzierżawie wójtowskiej, co świadczyło o stopniowej odbudowie zasobów agrarnych.
Podczas kampanii szwedzkich w 1656 roku armia Karola X Gustawa zatrzymała się pod Dębnem. Mieszkańcy, wspierani przez oddziały dowodzone przez Stefana Czarneckiego, stawiali opór najazdowi – choć rabunki gospodarstw i uszczerbek w uprawach ozimych osłabiły lokalną produkcję. W 1657 roku działania wojenne przekształciły strukturę agrarną – liczba osiadłych łanów spadła z 18 do 9, a dzierżawa wójtowska wyniosła 10 łanów, co wpłynęło na restrukturyzację administracyjną i ograniczenie zasobów ludzkich (określono ich liczbę na około 42 osoby).
Kolejny najazd w 1672 roku dotknął zarówno teren dzierżawiony, gdzie mieszkańcy stracili 2,5 łana gruntów oraz 10 gospodarstw, jak i główną część wsi – spisy wykazywały, że przetrwało 32 domy oraz 8 łanów gruntów. Mieszkańcy aktywnie podjęli prace odbudowawcze, które przywróciły funkcjonowanie struktur gospodarczych w czasie nieprzekraczającym czterech lat.
IV. Intensyfikacja administracyjno-gospodarcza w XVIII wieku
W drugiej połowie XVIII wieku właściciele ziemscy i zarządzający osadą intensywnie modernizowali zarówno system gospodarczy, jak i administracyjny. W tamtym okresie 130 gospodarstw mieszkaniowych tworzyło strukturę około 600 rodzin, co potwierdza dynamiczny rozwój ludności. Rejestry demograficzne odnotowały wzrost – w okresie od 1765 do 1782 roku liczba ochrzczonych dzieci wzrosła o 229 osób. W 1791 roku wieś liczyła już 1140 mieszkańców, co świadczy o prężnym rozwoju społecznym i gospodarczym.
Po I rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku władza austriacka wprowadziła szereg zmian administracyjnych. W marcu 1773 roku rejestry wykazały 219 gospodarstw funkcjonujących na tych terenach. W lipcu 1776 roku lokalna administracja wprowadziła numerację domostw, co usprawniło zarządzanie obszarami wiejskimi. Mieszkańcy aktywnie angażowali się w produkcję zbóż jarych i ozimych – nadwyżki produkcyjne eksportowali na zewnątrz, a pełne rejestry inwentarza wykazały m.in. 423 konie, 77 wołów oraz 370 owiec. Te dane statystyczne odzwierciedlają wysoki poziom zaangażowania w rozwój rolnictwa.
V. Modernizacja po uwłaszczeniu chłopów (XIX wiek)
Reformy uwłaszczeniowe w Galicji, przeprowadzone w 1848 roku, otworzyły nowy rozdział w historii Dębna. Uwłaszczenie chłopów umożliwiło mieszkańcom samodzielne zarządzanie gruntami oraz wdrażanie nowoczesnych metod produkcji rolnej. Lokalni właściciele aktywnie regulowali system gospodarowania terenami, stopniowo oddalając się od dawnego modelu pańszczyzny.
W XIX wieku administracja wiejska modernizowała infrastrukturę – budowano nowe drogi, wprowadzano system numeracji domostw oraz usprawniano lokalne mechanizmy zarządzania. Inwestycje skoncentrowano na poprawie efektywności produkcji rolnej oraz podnoszeniu standardów życia mieszkańców. Mieszkańcy Dębna kształtowali nowoczesną administrację, która zwiększała wydajność funkcjonowania osady i tworzyła solidną podstawę pod dalszy rozwój gospodarczy.
Podsumowując, mieszkańcy Dębna aktywnie kształtowali gospodarczy i administracyjny rozwój swojej osady. Od inicjatywy lokacji na prawie magdeburskim, przez intensywny rozwój agrarny w okresie feudalnym, aż po modernizację administracyjną oraz uwłaszczeniowe reformy XIX wieku – wieś adaptowała się do zmieniających się uwarunkowań zewnętrznych. Dynamiczne podejście do odbudowy po kryzysach wojennych i systematyczne wdrażanie nowoczesnych rozwiązań administracyjnych stanowią o trwałości i prężności lokalnej społeczności, która stanowiła fundament pod rozwój gospodarczy regionu.
Źródło: Drogi do Dębna. Historia, wspomnienia, teraźniejszość. Rozdział I: Dębno od XIV do połowy XIX wieku. Paweł Podolski