Najstarsze ślady świątyni
Historia cerkwi w Dębnie sięga początków XVI wieku. W rejestrze poborowym z 1507 roku zapisano, że miejscowy duchowny – pop – zobowiązany był do zapłaty daniny w wysokości trzech fertonów. To pierwsza pewna informacja o istnieniu cerkwi w tej wsi. Choć nie znamy dokładnej daty jej powstania, wiele wskazuje, że świątynia mogła istnieć już wcześniej. W Dębnie zachowała się bowiem księga sądowa z wpisami od 1451 roku, która może zawierać cenne informacje. Niestety, do dziś nie została poddana szczegółowym badaniom.
Przemiany wyznaniowe – od prawosławia do unii
W 1596 roku zawarto Unię Brzeską, która zmieniła religijną mapę Rzeczypospolitej. Wielu duchownych wschodniego obrządku zdecydowało się na zjednoczenie z Kościołem katolickim, zachowując swój ryt i tradycje. Dębno przez jakiś czas opierało się tej przemianie, lecz sytuacja uległa zmianie w 1609 roku. Po śmierci biskupa przemyskiego Michała Kopysteńskiego jego miejsce zajął Atanazy Krupecki – gorący zwolennik unii. W 1623 roku król Zygmunt III Waza wydał dokument, który oficjalnie przekazywał dębniańskie popostwo Szymonowi i jego synowi Jakubowi. Obaj duchowni mieli odtąd podporządkować się unickiemu biskupowi przemysko-samborskiemu. Ten akt przypieczętował religijną zmianę i włączył cerkiew w Dębnie do Kościoła unickiego.
Drewniana świątynia nad cmentarzem
Dębniańska cerkiew pod wezwaniem św. Jerzego Męczennika powstała w 1609 roku. Usytuowano ją na terenie dzisiejszego starego cmentarza, po jego lewej stronie. Otaczał ją drewniany parkan, a obok stała dzwonnica z trzema dzwonami różnej wielkości. Świątynia, choć drewniana, robiła duże wrażenie. Wewnątrz znajdowały się trzy ołtarze – główny z wizerunkiem Ukrzyżowanego Jezusa oraz dwa boczne, w tym jeden poświęcony Matce Bożej. Przestrzeń cerkwi dzielił „przystojny” Deisus, czyli ikonostas, który oddzielał nawę od prezbiterium. Okna (łącznie dziewięć) były oprawione w ołów i zabezpieczone kratami. Po stronie ołtarza mieścił się skarbczyk z drzwiami zamykanymi na żelazny zamek. To wszystko tworzyło klimat surowej, ale pełnej skupienia przestrzeni modlitwy.
Księża i ich codzienna posługa
Pierwszym znanym z imienia i nazwiska unickim duchownym był ks. Jan Jaroszewicz, urodzony około 1722 roku. Objął parafię najpewniej między 1746 a 1751 rokiem, z rekomendacji starosty Józefa Potockiego.
W dokumentach z 1761 roku określano go mianem „duchownego” z adnotacją o wolniznie na ziemi „Popowskiej”. Po jego śmierci w 1782 roku funkcję przejął jego syn, również Jan Jaroszewicz. Występowało wtedy zjawisko dziedziczenia parafii, typowe dla duchowieństwa wschodniego obrządku. Ten drugi Jan sprawował opiekę duszpasterską aż do swojej śmierci w 1792 roku. Jego następcą został ks. Aleksy Kaczkowski, syn duchownego z pobliskich Gdeszyc. Znany był z gorliwości, sumienności i troski o wiernych. W 1826 roku, po jego śmierci, parafię objął jego syn – ks. Jan Kaczkowski.
Duszpasterstwo, nauczanie i życie religijne
W 1817 roku cerkiew pozostawała w dobrym stanie dzięki staraniom ks. Aleksego. Kapłan prowadził remonty, dbał o wyposażenie i wystrój. Dodał dwa boczne ołtarze, a przy każdym z nich regularnie odprawiał nabożeństwa. Składał też raporty wizytacyjne, w których wskazywał na brak konfesjonału i ambony. Zwracał uwagę, że wierni niechętnie chodzili do cerkwi, ponieważ woleli brać udział w niedzielnych jarmarkach. Prowadził również katechezę – w niedziele oraz przez cały Wielki Post.
Egzaminował narzeczonych przed ślubem. Jeśli nie znali katechizmu, odraczał ich zapowiedzi do czasu uzupełnienia wiedzy. Przy cerkwi działało także Bractwo, które wpłacało składki i ofiarowywało świece, choć nie posiadało formalnego statutu. Nie istniała szkoła parafialna, mimo że obowiązek szkolny już wówczas funkcjonował. Parafianie zadeklarowali jednak coroczne przekazywanie 40 korców i 20 garnców żyta na utrzymanie nauczyciela.
Społeczność wiernych – liczby i imiona
W drugiej połowie XVIII wieku parafia greckokatolicka w Dębnie dynamicznie się rozwijała.
W 1791 roku liczyła 1140 wiernych unickich oraz 168 rzymskokatolickich.
Między 1786 a 1830 rokiem w cerkwi:
- ochrzczono 2388 dzieci,
- udzielono 564 ślubów,
- pochowano 1950 osób.
Najczęściej nadawane imiona chłopcom to:
Joannes (268), Michael (115), Andreas (109), Georgius (67), Basilius (66).
Wśród dziewczynek dominowały:
Maria (345), Anna (198), Catharina (123), Eva (95).
Zarówno księża, jak i mieszkańcy często używali polskich form imion.
Przykładowo: zamiast Iwan – Jan, a zamiast Ołeksij – Aleksy.
Źródło: Drogi do Dębna. Historia, wspomnienia, teraźniejszość. Rozdział I: Dębno od XIV do połowy XIX wieku. Paweł Podolski